Türkçe Eğitimleri

Merhaba arkadaşlar, bu sayfamızda Ortaokul 5,6,7 ve 8.sınıflar için Türkçe dersi müfredatına uygun eğitici içeriklere ulaşabilirsiniz. Bu eğitici içerikler video, fotoğraf vs. gibi birçok görsel ve işitsel öğe ile desteklenmiştir.

Ulama, Kaynaşma ve Vurgu

1-Ulama

Söyleyiş ile ilgili olan bir ses olayıdır. Ünsüzle biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan bir kelime geldiğinde iki kelime birbirine bağlanarak okunur. Bu kurala ulama denir.

Ulama sadece söyleyişte olur. Söyleme ve okuma sırasında sözcükler birbirine birleştirilir; ancak bu olay yazıda gösterilmez.

Örnek(ler)

» Tüm anlattıklarımı yanlış anlamışsın.

Bu cümleyi okurken işaretli harfleri birbirine bağlayarak “Tümanlattıklarımı – yanlışanlamışsın” şeklinde okuruz.
Unutulmamalıdır ki ulama sadece söyleyişte olur. Örnekte olduğu gibi söyleme ve okuma sırasında sözcükler birbirine birleştirilir; ancak bu yazıda gösterilmez.

» Üç adam her an beraber gezerdi.
» Son sınavdan yetmiş almış.
» Dün akşam evden ayrıldı.
» ıssız ada, mart ayı, terk etmek, küçük ev, Mehmet Akif Ersoy, tanık olmak…

 >  Sözcüklerin arasında herhangi bir noktalama işareti varsa ulama yapılamaz.

Örnek(ler)

» Armut, ağaçta yetişen bir meyvedir.

Yukarıdaki örnekte, “armut” ve “ağaçta” sözcükleri arasında virgül bulunduğu için ulama yapılmaz.

2-Kaynaşma

Türkçede iki ünlü harf yan yana gelmez. Bu nedenle ünlü ile biten bir kelimenin sonuna ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde iki ünlünün arasına “n, s, ş, y” harflerinden biri getirilir. Bu harflere kaynaştırma harfiveya yardımcı ses; bu olaya ise kaynaşma veya kaynaştırma denir.

Kaynaştırma harflerini (yardımcı sesler) “YaŞaSıN” olarak kodlayabiliriz.

Örnek(ler)

» kapı + a → kapıya
» iki + er → ikişer
» araba + ı → arabası
» pencere + in → pencerenin
» anne + i + i  → annesini

» Kitaplarını dolabına yerleştirdi.
» Sınav başvuruları yarın başlayacak.

3-Vurgu

Sözcük içinde bir hecenin, cümle içinde bir sözcük ya da sözcük grubunun diğerlerine göre daha baskılı, kuvvetli söylenmesine vurgu denir.

Tanımda da ifade ettiğimiz gibi iki çeşit vurgu vardır: sözcük vurgusu ve cümle vurgusu. Biz burada sesle ilgili özelliklerinden dolayı sadece sözcük vurgusunu ele alacağız. Cümle vurgusu, cümle öğeleriyle ilgilidir.

3.1-Sözcük Vurgusu

Sözcüğü oluşturan hecelerden birinin diğerlerine göre daha baskılı söylenmesine sözcük vurgusu denir.

 >  Türkçe sözcüklerde vurgu genelde son hecededir.

Örnek(ler)

» kelebek, çocuk, büyük, yakın…

 >  Pekiştirilmiş sözcüklerde ve ünlemlerde vurgu ilk hecededir.

Örnek(ler)

» kıpkırmızı, yemyeşil, simsiyah…
» aferin, maşallah, eyvah…

 >  Olumsuzluk eki (-ma / -me) vurguyu kendinden önceki heceye kaydırır.

Örnek(ler)

» gittim → gitmedim.
» geleyim → gelmeyeyim

 >  Türkçede vurgu, sözcük ek aldıkça, alınan eke kayar.

Örnek(ler)

» oda → odalar → odalarımız

 >  “ki, de” bağlaçları ve “mi” soru eki vurguyu kendinden önceki sözcüklere kaydırır.

Örnek(ler)

» Geldi mi?, Okudun mu?
» Evimiz de tertemiz oldu.
» Nihayet kardeşim de geldi.
» Çalışmadım ki, görmedi ki.

Kaynak : https://www.dilbilgisi.net/konular/yazim-bilgisi/ses-bilgisi/

Ses Türemesi

Ses Türemesi (Ünlü Türemesi – Ünsüz Türemesi)

Türkçede sözcükler çekimlenirken veya türetilirken, sözcüğe yeni bir ses eklenmesi olayına ses türemesi denir.

 >  Ses türemesi, ünlü türemesi veya ünsüz türemesi şeklinde gerçekleşir:

1. Ünlü Türemesi

Sözcüğün aslında olmadığı halde, sözcüğe “-cık” ek getirildiğinde ortaya yeni ünlünün çıkmasına ünlü türemesi denir.

Örnek(ler)

» dar – cık → daracık
sözcüğünde “dar” sözcüğünün aslında “a” sesi olmadığı halde, sözcüğe “-cık” eki getirildiğinde arada “a” sesi türemiştir.

» az – cık → azıcık
» genç – cik→ gencecik

2. Ünsüz Türemesi

Sözcüğün aslında olmadığı halde sözcüğe ek getirildiğinde ya da sözcüğün başka bir sözcükle birleşmesi sonucunda bir sesin ortaya çıkmasına ünsüz türemesi denir. Ünsüz türemesi çoğu zaman Arapça sözcüklerde görülür. Kimi Arapça sözcüklerin aslında bulunan, ancak sözcük Türkçeye geçerken düşen kimi sesler, daha sonra ortaya çıkabilir.

Örnek(ler)

» af + etmek → affetmek
» red + etmek → reddetmek
» zan – ım – ca → zannımca

Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi sözcük başka bir sözcükle birleştiğinde ya da sözcüğe ek geldiğinde sözcükte bir ses artmıştır.

Kaynakça: https://www.facebook.com/KarikaTurkceDersi/ ,  https://www.dilbilgisi.net/konular/ses-turemesi/

 

Ünlü Daralması

Ünlü Daralması

Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük “-yor” eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü “ı, i, u, ü” ye çevirerek daraltır.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü daralma-sından sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

bilm(e) – yor    bilm(i)yor

ist(e) – yor       ist(i)yor

izl(e) – yor       izl(i)yor

sızl(a) – yor      sızl(ı)yor

suçl(a) – yor    suçl(u)yor

gözl(e) – yor    gözl(ü)yor

durm(a) – yor  durm(u)yor

verm(e) – yor   verm(i)yor

Not: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.

biliyor, duruyor, geçiyor, bakıyor, atıyor, yanıyor, seziyor, vuruyor, üzüyor, yüzüyor

Not: Türkçede “ye-, de-, ne” sözcüklerinin bazı kullanımlarında y  kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olur. Bunların dışındaki sözcüklerde “y” kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olmaz.

ye – y – ecek     yiyecek

ye – y – in         yiyin

de – y – ecek     diyecek

ne – y – e          niye                   

 

DOĞRU                     YANLIŞ

ağlayacak                   ağlıyacak

görmeyecek                 görmiyecek

hatırlayacaksın           hatırlıyacaksın

inanmayacağım          inanmıyacağım

yakalayamadık           yakalıyamadık

anmayacağım             anmıyacağım

Kaynakça: https://www.edebiyatogretmeni.org/etiket/ses-olaylari-ornekleri/

Ses Düşmesi

1-Ses Düşmesi

Türkçede sözcükler çekimlenirken veya türetilirken, sözcükteki seslerden birinin düşmesi olayına ses düşmesi denir.

 >  Ses düşmesi, ünlü düşmesi veya ünsüz düşmesi şeklinde gerçekleşir.

1.1-Ünlü Düşmesi

Son hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında son hecedeki dar ünlü düşer. Bu olaya sesli (ünlü) düşmesi denir. Sözcükte bir ünlünün düşmesi bir hecenin eksilmesine neden olduğundan ünlü düşmesi, hece düşmesi olarak da adlandırılır.

Örnek(ler)

» karın – ı → karnı» beyin – imiz → beynimiz

» oğul – u → oğlu» gönül – e → gönle

 >  Yapım eki alarak türetilen bazı kelimelerde ünlü düşmesi olur.

Örnek(ler)

» oyun – a → oyna(mak)
» uyu – ku → uyku
» sızı – la → sızla(mak) 

 >  Bazı birleşik sözcüklerin oluşumunda ünlü düşmesi olur.

Örnek(ler)

» kayıp etmek → kaybetmek
» kahve altı → kahvaltı
» şükür etmek → şükretmek
» kayın ana → kaynana

1.2-Ünsüz Düşmesi

Türkçede “-k” ünsüzüyle biten bazı kelimeler “-cık / -cik” eklerini aldıklarında sözcüğün sonundaki “-k” düşer. Bu ses olayına sessiz (ünsüz) düşmesi denir.

Örnek(ler)

» ufak-cık → ufacık
» minik-cik → minicik
» sıcak – cık → sıcacık

Kaynakça: https://www.dilbilgisi.net/konular/yazim-bilgisi/ses-bilgisi/

Ünsüz Yumuşaması

Ünsüz Yumuşaması

Türkçe sözcüklerin sonunda “p, ç, t, k” ünsüzleri yer alır ve sözcükten sonra da ünlü ile başlayan bir ek gelirse, sonda bulunan ünsüz seslerde bir yumuşama olur. Yani sözcük sonundaki “p, ç, t, k” ünsüzleri yumuşayarak “b, c, d, g, ğ”ye dönüşür. Dilde gerçekleşen bu duruma ünsüz yumuşaması denir.

p > b yumuşaması: kitap -> kitabı, dolap -> dolabı, 

ç > c yumuşaması: ağaç -> ağacı, burç -> burcu

t > d yumuşaması: icat -> icadı, kilit -> kilidi

k > ğ yumuşaması: kulak -> kulağı, köpek -> köpeğin

NOT: Tek heceli sözcüklerin genelinde ünsüz yumuşaması görülmez.

Saç -> Saçı
Çöp -> Çöpü
Süt -> Sütü

* Yumuşamanın olacağı tek heceli sözcükler de vardır:

Taç -> TacıÇok -> Çoğu

NOT 2: Yabancı kökenli bazı kelimelerde yumuşama kuralı geçerli değildir.

Hukuk -> Hukuku
Millet -> Milleti
Sanat -> Sanatı

Kaynakça: https://www.edebiyatciyim.com/ses-bilgisi-ses-olaylari/#4

Ünsüz Sertleşmesi

1. Ünsüz Sertleşmesi (Ünsüz Benzeşmesi)

Türkçede sert ünsüzle biten bir sözcüğe yumuşak ünsüzlerden “c, d, g” ile başlayan bir ek geldiğinde, ekin başındaki ünsüz değişerek sertleşir. Bu ses özelliğine ünsüz uyumu, ünsüz sertleşmesi veya ünsüz benzeşmesi denir. Bu ses olayına ünsüz benzeşmesi denmesinin sebebi, kelime sonundaki sert ünsüzün, yanına gelen yumuşak ünsüzü kendine benzetmesidir.

Sert Ünsüzler: ç, f, h, k, p, s, ş, t (Sert sessizleri FıSTıKÇı ŞaHaP olarak kodlayabiliriz.)

Yumuşak Ünsüzler: c, d, g, b, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

Ünsüz benzeşmesinde;
c ünsüzü → ç ünsüzüne,
d ünsüzü → t ünsüzüne,
g ünsüzü → k ünsüzüne dönüşerek sertleşir.

Örnek(ler)

» dolap	–	da	→	dolap	–	ta
↓       sert		↓ yumuşak		↓  sert		↓ sert

» yavaş – ca   →  yavaş – ça
» unut – gan  →  unut – kan

» Fatih’ten bisikletini istemişti.
» Irmaktan yavaşça geçmişti.
» Bitkiler ışığını güneşten alır.

 >  Birleşik kelimelerde, terimlerde, başka dillerden dilimize geçmiş sözcüklerin göv­delerinde ünsüz benzeşmesi aranmaz.

Örnek(ler)

» Akciğer, temel solunum organımızdır.
Yukarıdaki altı çizili kelime birleşik kelime olduğu için bu kelimede ünsüz sertleşmesi aranmaz.

» Üçgenin iç açıları toplamı 180 derecedir.
Yukarıdaki altı çizili kelime terim olduğu için bu kelimede ünsüz benzeşmesi aranmaz.

 Kaynakça: https://www.dilbilgisi.net/konular/yazim-bilgisi/ses-bilgisi/