Ses Bilgisi

Ses Bilgisi

1. Sesler (Ünlü ve Ünsüz Harfler) 2. Ünlü Uyumları (Büyük ve Küçük Ünlü Uyumu) 3. Ses Olayları (Ünsüz Benzeşmesi ve Yumuşaması, Ses Düşmesi ve Türemesi, Ünlü Daralması, Ulama, Kaynaşma, Vurgu)

Sözcük, dili anlamlı en küçük parçasıdır. Sözcüğü meydana getiren ise belli bir harf kalıbına girmiş seslerdir. Ses bilgisi, sözcüklerin temelini oluşturan sesleri, harfleri ve bunlarla ilgili kuralları ele alır.

 >  Ses bilgisi; sesler, ünlü uyumları ve ses olayları olmak üzere üç ana başlıkta incelenir:

1. Sesler / Harfler

Akciğerlerden gelen havanın, ses yoluyla oluşturduğu titreşime ses denir.

Dildeki seslerin her birini gösteren işaretlere harf adı verilir.

Bir dildeki sesleri gösteren, belli bir sıraya göre dizilmiş harflerin bütününe alfabe (abece) denir.

 >  Türkçede 29 ses ve bu sesleri simgeleyen 29 harf vardır. Bunlar ses yolundaki biçimlenişine göre ünlü ve ünsüz olmak üzere ikiye ana başlıkta incelenir:

1.1. Ünlü Harfler (Sesli Harfler)

Ünlü harfler, ses yolunda bir engele uğramadan çıkan seslerdir. Bunlar tek başına okunur ve heceleri oluşturur. Türkçede 4 tanesi kalın, 4 tanesi ince olmak üzere toplam 8 tane ünlü harf vardır:

Kalın Ünlüler: a, ı, o, u

İnce Ünlüler: e, i ,ö, ü

Kaynak: KarikaTürkçe Dersi Facebook Sayfası

1.2. Ünsüz Harfler (Sessiz Harfler)

Ünsüz harfler, tek başına söylenemeyen, ancak bir ünlü yardımıyla söylenebilen sesleri karşılayan harflerdir. 8 tanesi sert, 13 tanesi yumuşak olmak üzere toplam 21 tane ünsüz harf vardır. Alfabedeki sessiz harfler yanına “e” ünlüsü getirilerek okunur; be, he, ke, re… gibi.

Sürekli Sert Ünsüzler: f, h, s, ş

Süreksiz Sert Ünsüzler: ç, k, p, t

Sürekli Yumuşak Ünsüzler: ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

Süreksiz Yumuşak Ünsüzler: b, c, d, g

2. Ünlü Uyumları

2.1. Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık-İncelik Uyumu)

Türkçede 8 tane ünlü harfin 4 tanesi kalın, 4 tanesi ince ünlüdür. Büyük ünlü uyumu bir kelimedeki ünlü harflerin ince veya kalın olmasıyla ilgilidir.

Kalın Ünlüler: a, ı, o, u

İnce Ünlüler: e, i ,ö, ü

Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlü varsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olmalı; ilk hecede ince ünlü varsa diğer hecelerde de ince ünlü bulunmalıdır. Bu kurala büyük ünlü uyumu veya kalınlık-incelik uyumu denir.

Örnek(ler)

» Türkçemiz	→	Türk	-çe	-miz
		↓   ince	↓  ince	↓ ince

» vatanım	→	va	-ta	-nım
		↓  kalın	↓  kalın	↓ kalın

Yukarıdaki sözcükler büyük ünlü uyumuna uymaktadır. Çünkü “Türkçemiz” sözcüğünde ince ünlülerden sonra ince ünlüler, “vatanım” sözcüğünde ise kalın ünlülerden sonra kalın ünlüler gelmiştir.

» tiyatro	→	ti	-yat	-ro
		↓ ince	↓  kalın	↓ kalın

» kalemlik	→	ka	-lem	-lik
		↓  kalın	↓   ince	↓ ince

Yukarıdaki sözcükler ise büyük ünlü uyumuna uymaz; çünkü ince ünlülerle kalın ünlüler bir arada kullanılmıştır.

 >  Tek heceli ve birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

Örnek(ler)

» Başaksehir ve Beylikdüzü yeni kurulan ilçelerdendir.

» Yeryüzünde birçok canlı yaşar.
Yukarıdaki altı çizili kelimeler birleşik kelime olduğu için bu kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

» Bu beldenin sokakları her zaman temizdir.
Yukarıdaki altı çizili kelimeler tek heceli olduğu için bu kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

 >  Türkçede ekler genellikle büyük ünlü uyumuna uyar. Çünkü eklerin ünlülere göre değişik kullanımları vardır. Örneğin “-den” eki “ev” sözcüğüne eklendiği zaman “evden” olur; “yol” sözcüğüne eklendikten sonra “yoldan” olur.

Ancak “-ki, -ken, -leyin, -yor, -(ı)mtırak, -daş, -gil” ekleri bir kelimeye eklendiğinde değişime uğramaz, bu yüzden büyük ünlü uyumuna bazen uyar, bazen uymaz.

EK	UYMAZ	UYAR
-ki	sokaktaki	dildeki
-ken	alırken	gelirken
-leyin	sabahleyin	geceleyin
-yor	geliyor	konuşuyor
-(ı)mtırak	yeşilimtırak	sarımtırak
-daş	meslektaş	vatandaş
-gil	halamgil	dedemgil

 >  Bazı kelimeler, köken olarak Türkçe olduğu hâlde kalınlık – incelik uyumuna uymamaktadır.

Örnek(ler)

» ana → anne
» karındaş → kardeş
» alma → elma
» kangı → hangi

2.2. Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)

Türkçede 8 tane ünlü harf vardır. Küçük ünlü uyumu bir kelimedeki ünlü harflerin düz veya yuvarlak ve dar veya geniş olmasıyla ilgilidir.

Dudakların durumuna göre:

Düz Ünlüler: a, e, ı, i  (sesli harflerin sırasıyla ilk dörtlüsü olarak düşünebiliriz)

Yuvarlak Ünlüler: o, ö, u, ü (sesli harflerin sırasıyla son dörtlüsü olarak düşünebiliriz)

Ağzın açıklığına göre:

Dar Sesli Ünlüler: ı, i, u, ü

Geniş Sesli Ünlüler: a, e, o, ö

 >  Türkçe bir sözcükte düz ünlülerden sonra düz; yuvarlak ünlülerden sonra düz – geniş ya da dar – yuvarlak ünlüler gelmelidir. Bunu harflerden hareketle şöyle gösterebiliriz:

» a ya da ı ünlülerinden sonra a ya da ı

» e ya da i ünlülerinden sonra e ya da i

» o ya da u ünlülerinden sonra a ya da u

» ö ya da ü ünlülerinden sonra e ya da ü ünlülerinden birinin gelmesi gerekir.

Sözcüklerde bu kuralın gerçekleşmesine küçük ünlü uyumu denir.

 NOT  Türkçede asıl uyum, büyük ünlü uyumudur. Bir sözcüğün Türkçe olup olmadığını anlamak için önce, o sözcüğün büyük ünlü uyumu kuralına uyup uymadığına bakılır. Bu kurala uymayan bir sözcük, ilk aşamayı geçemediğinden o sözcükte artık küçük ünlü uyumu aranmaz. Dolayısıyla büyük ünlü uyumuna uymayan sözcük, küçük ünlü uyumuna da uymaz.

 UYARI  Küçük ünlü uyumunda her ünlü bir sonraki ünlüyle karşılaştırılır. Büyük ünlü uyumundaki gibi ilk hecedeki sesli harfe bakılarak diğer sesli harfler bu ilk heceye göre değerlendirilmez.

Örnek(ler)

» “Çiçeklerim” sözcüğü küçük ünlü uyumuna uyar. Çünkü “i” den sonra “e”, “e”den sonra “i” gelebilmektedir. (Düzden sonra düz ünlüler gelir.)

» “Koyunlarım” sözcüğü küçük ünlü uyumuna uyar. Çünkü “u”dan sonra “u” ya da “a” gelebilmekte, “a” dan sonra “a” ya da “ı” gelebilmektedir. (Yuvarlak ünlülerden sonra düz – geniş ya da dar – yuvarlak ünlüler gelir.)

» “Karpuz” sözcüğü küçük ünlü uyumuna uymaz. Çünkü “a” dan sonra “u” gelmez. (Düz ünlülerle başlayan sözcüklerden sonra yuvarlak ünlü gelmez.)

 >  Birleşik sözcüklerde ünlü uyumu aranmaz:

Örnek(ler)

» Yeşilırmak, Sarıgazi, Bakırköy, hanımeli…

 >  Tek heceli sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranmaz. Bir sözcükte ünlü uyumunun aranabilmesi için en az iki ünlüye ihtiyaç vardır:

Örnek(ler)

» Koş, gel, dil, göz, baş…

 >  Türkçe sözcüklerin ilk hecesi dışında diğer hecelerinde “o – ö” geniş ünlüleri bulunmaz. Bulunan sözcükler Türkçe değildir:

Örnek(ler)

» Koro, solo, radyo, doktor, profesör, salon…

Kaynak: https://www.dilbilgisi.net/konular/yazim-bilgisi/ses-bilgisi/